Lessen uit de pilot van het Gelders Fanfare Orkest

Gehoorbeschadiging wordt veroorzaakt door een combinatie van geluidsvolume – boven de 80 dB wordt het risicovol – en de duur van blootstelling – hoeveel uur zit een musicus in de ‘herrie’. Veertien professionele symfonieorkesten en de overheid hebben een arboconvenant gesloten die de werkgever verplicht om voorzieningen te treffen, zoals geluidsdemping, optimale orkestopstelling en individuele gehoorbescherming. Voor amateurorkesten bestaan zullke regels en voorzieningen niet, terwijl een fanfareorkest bijvoorbeeld behoorlijk wat decibellen kan produceren. Bovendien is het aantal ‘muziekuren’ voor de ambitieuze amateur vaak vergelijkbaar met een beroeps. Kortom, gehoorbeschadiging ligt op de loer.

Eensluidende feedback
“Met onvoldoende budget om de repetitieruimte of orkestopstelling aan te pakken, zoals vrijwel elk amateurgezelschap, hebben wij ons geconcentreerd op individuele gehoorbescherming”, aldus Henk van ’t Hul, eerste bariton bij het GFO en nauw betrokken bij de pilot. Beter Horen, bekend van de hoortoestellen en op maat gemaakte oordopjes, zorgde voor audiologische expertise, begeleiding en de speciaal op maat gemaakte oordoppen. “Beter Horen was bijzonder geïnteresseerd in onze combinatie van goede amateurs, conservatoriumstudenten en beroepsmusici. Niet bepaald een makkelijke groep, zo is gebleken. De auditieve terugkoppeling is heel anders met oordoppen in, en de muzikale beleving verdwijnt. Beter Horen meent ‘beter iets dan niets’, maar voor musici ligt dat anders. Je gehoor speelt een cruciale rol bij muziek maken, en de muzikale beleving is waar je het allemaal voor doet. De huidige kennis en ervaring bij Beter Horen bleken onvoldoende om de geluidstechnische problemen die we onderweg tegenkwamen, direct op te lossen. Meer onderzoek is nodig.”

“De vijfentwintig orkestleden van de pilot zijn begonnen met het dragen van de speciaal aangemeten gehoorbeschermers, eerst nog zonder de filters. Deze wenperiode verliep prima. Vervolgens hebben we de passieve filters uitgeprobeerd. Een passieve filter vlakt het geluid een aantal dB af, afhankelijk van de filter. Na maanden uitgebreid testen is onze gezamenlijke conclusie dat de passieve filters geen geschikte gehoorbescherming voor orkestmusici bieden. De filters geven een slechte auditieve terugkoppeling. Je hoort jezelf veel sterker spelen terwijl je omgeving zegt: ‘je speelt zachter.’ En de tonen klinken anders, waardoor je onzeker wordt en nog zachter gaat spelen. Je zou dit wel kunnen oefenen, maar dat kost jaren. Voor blazers speelt ook het gevaar van ‘occlusie’ mee. Als je blaast met oordoppen in, kan een soort vacuüm in je hoofd ontstaan. Met als gevolg dat de instrumentale geluiden zoals het indrukken van de kleppen, heel hard binnenkomen en de muziek die je maakt, overheersen. Heel onprettig.”

Van een eiland naar op schoot zitten
“Een ander nadeel van de passieve filters is het gebrek aan contact met je omgeving. Je hoort minder goed wat om je heen wordt gezegd, en ook de aanwijzingen van de dirigent kunnen je ontgaan, tenzij je je heel goed focust. Door het focussen op de dirigent mis je weer signalen uit je directe omgeving van je medemuzikanten waardoor je nog meer isoleert. En ook in de pauze is het maken van een praatje moeilijker, omdat je je oordoppen eigenlijk in moet houden. Voor een optimale gehoorbescherming moet je de oordoppen zeker een kwartier van tevoren in doen, zodat je gehoor kan wennen en omschakelen. Dat soort nuttige adviezen heeft Beter Horen ons gegeven. Al met al heb je in orkestverband het gevoel dat je op een eiland zit. Voor individueel gebruik bijvoorbeeld bij zelfstudie, lesgeven of concertbezoek hebben de passieve filters wel een meerwaarde, zo is gebleken.”

“Naast de passieve filters heeft een aantal orkestleden ook actieve filters uitgeprobeerd. Gehoorbescherming met actieve filters werkt via een microfoon of micofroons die het geluid opvangen en teruggeven aan de musici via een speakertje in de oordoppen. Het is vergelijkbaar met een gehoortoestel. De ervaringen waren weliswaar beperkt maar positief. Je hebt veel betere feedback op je eigen spel, ervaart meer aansluiting bij de rest van het orkest en hoort de aanwijzingen van de dirigent beter. Maar als het volume te groot wordt, klapt de boel dicht. De huidige microfoontjes zijn onvoldoende toegerust op het maximale geluidsvolume van een orkest. Het microfoontje zit op het lichaam of op de lessenaar. Dat laatste bleek niet goed te werken omdat je eigenlijk meer van je buurman hoorde dan van jezelf. Net alsof je bij hem of haar op schoot zat.”

Groeiende bewustwording
“Op basis van onze weliswaar beperkte ervaringen is het vermoeden dat actieve filters een hele belangrijke rol kunnen spelen in de gehoorbescherming van musici, en blazers in het bijzonder. De pilotfase van de actieve filters brengt aanzienlijke onderzoeks- en ontwikkelingskosten met zich mee. Een set passieve filters kost zo’n € 150 tegenover € 3.500 voor een set actieve filters. Daar is nu geen geld voor dus ronden we deze pilot met Beter Horen binnenkort af. We zijn heel wat wijzer geworden over gehoorbescherming in orkestverband. Bovendien zijn we ons veel bewuster van de risico’s: hoe gehoorschade ontstaat, wat de consequenties zijn, en dat ieder orkestlid daar een eigen verantwoordelijkheid in heeft. Daarin zijn we uitstekend begeleid door Beter Horen.”

“Sowieso is de bewustwording in de blazerswereld sterk gegroeid de afgelopen jaren. We krijgen regelmatig vragen van individuele musici en er is veel belangstelling voor onze blog over de pilot. Opvallend weinig aandacht komt er van andere amateurorkesten in de HaFaBra-wereld. Zijn ze beducht voor de verantwoordelijkheid en financiële consequenties als blijkt dat ze een rol moeten gaan spelen in de gehoorbescherming voor hun orkestleden? Sowieso heeft de dirigent een essentiële taak. Hij of zij kan bij repetities vragen niet voluit te gaan en rekening met je buren te houden. En als er te hard wordt gespeeld, ingrijpen. Ook dát helpt gehoorschade te voorkomen.”

Toekomstmuziek
“Hoe nu verder? We gaan op zoek naar een partij die specialist is in geluidstechniek en geld en tijd heeft om onze vraag verder te onderzoeken en iets specifieks te ontwikkelen voor de blaasmuziekwereld. Als je kijkt hoe snel de audio- en geluidstechnologie zich ontwikkelen, bijvoorbeeld in combinatie met smartphones, dan zien we dat hoopvol tegemoet. Preventie van gehoorbeschadiging blijft noodzakelijk want gehoorschade is onherstelbaar. Er zijn al heel wat musici die hun hobby of beroep hebben moeten opgeven vanwege gehoorbeschadiging. Dat willen we in de toekomst voorkomen, op individueel en collectief niveau.”

Door: Nicolet Jansen/Tekstbureau Juffrouw Jansen - voor De Dirigent Nr. 5 zomer 2015